انسان در دستگاه خلقت الهی به گونه ای آفریده شده که اجتماعی بودن از برجسته ترین ویژگی های اوست به گونه ای که نقش هر مسلمان در تعیین سرنوشت جامعه و تعهدی كه باید در پذیرش مسؤولیت های اجتماعی داشته باشد، ایجاب می كند كه او ناظر و مراقب همه اموری باشد كه پیرامون وی اتفاق می افتد. این مسئله مهم که در فقه اسلامی تحت عنوان « امر به معروف و نهی از منكر» مطرح شده و از مهم ترین مبانی تفكر سیاسی یك مسلمان به شمار می رود؛ چنان كه از مهم ترین فرایضی است كه وجوب كفایی آن, ضروری دین شناخته شده و ضامن بقای اسلام است.[1]
دلیل بر این مطلب، گذشته از اجماع علما و عنایت عقل سلیم همگان بر آن، آیات و اخباری است که در این زمینه وارد شده است.
امر به معروف و نهی از منكر, در قرآن كریم با بیانات مختلف و تاکیدات فراوان بیان شده که به برخی از این آیات اشاره می گردد:
در بیان صفات ممتاز مؤمنان می فرماید: وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیا بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّكاهَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ [2] مردان و زنان با ایمان ولی (و یار و یاور) یكدیگرند، امربه معروف و نهی ازمنكر می كنند، نماز را برپا می دارند و زكات را می پردازند و خدا و رسولش را اطاعت می كنند.
به موجب این آیه، افراد مؤمن به سرنوشت یكدیگر علاقمند بوده و به منزله یك پیكر می باشند. پیوند سرنوشت ها موجب می شود كه تخلف و انحراف یك فرد، در كل جامعه تأثیر بگذارد؛ چنان كه یك بیماری واگیر در صورتی كه معالجه نگردد، از فرد به جامعه سرایت نموده و سلامت آن را به خطر می اندازد.
در جای دیگر می فرماید: ولتكن منكم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و اولئك هم المفلحون[3] در آیه فوق به طور وضوح، وجوب آمده است، زیرا كلمه «ولتكن» امر است و ظاهر امر ایجاب است و در این آیه توضیحی است مبنی بر این كه رستگاری منوط بر آن است، زیرا به طور حصر بیان كرده و فرموده است : و اولئك هم المفلحون. و نیز در آیه آمده است كه این عمل واجب كفایی است نه واجب عینی، زیرا وقتی كه گروهی اقدام كردند، از دیگران ساقط می گردد، چون نفرموده است كه همگی امر به معروف كنید، بلكه فرموده است : باید جمعی از میان شما دعوت به نیكی كنند. بنابراین هرگاه یك فرد و یا جمعی اقدام كنند، تكلیف از دیگران برداشته شده و رستگاری از آن كسانی خواهد بود كه امر به معروف كرده اند ولی اگر تمام مردم از آن خودداری كنند ناگزیر گناه متوجه تمام كسانی است كه توانایی انجام آن را داشته اند.
خداوند متعال فرموده است : لیسوا سواء من اهل الكتاب امه قائمه یتلون آیات اللّه آناء اللیل و هم یسجدون، یؤمنون باللّه و الیوم الاخر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و یسارعون فی الخیرات و اولئك من الصالحین[4]
در این آیه خدای متعال, صالح بودن آنان را به صرف داشتن ایمان به خدا و روز واپسین گواهی نكرده است، بلكه امر به معروف و نهی از منكر را نیز بر آن افزوده است.
خداوند متعال فرموده است : و المؤ منون و المؤ منات بعضهم اولیا بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و یقیمون الصلوه.[5] مؤمنان را به انجام امر به معروف وصف كرده است. پس كسی كه امر به معروف را ترك كند از جمع مؤ منان توصیف شده در این آیه خارج است.
خداوند متعال فرموده است : لعن الذین كفروا من بنی اسرائیل علی لسان داوود و عیسی بن مریم ذلك بما عصوا و كانوا یعتدون، كانوا لایتناهون عن منكر فعلوه لبئس ما كانوا یفعلون[6]
این نهایت سرزنش است، زیرا آنان را به علت ترك نهی از منكر سزاوار لعن و نفرین دانسته است.
و خداوند متعال فرموده است : كنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنكر[7]
این سخن دلیل بر فضیلت امر به معروف است، زیرا بیانگر آن است كه ایشان بدان وسیله بهترین امت بودند.
همچنین خداوند متعال فرماید: فلما نسوا ما ذكروا انجینا الذین ینهون عن السوء و اخذنا الذین ظلموا بعذاب بئیس بما كانوا یفسقون.[8]
به این ترتیب بیان می فرماید كه ایشان به دلیل نهی از بدی نجات یافتند. و این خود نیز دلیل بر وجوب نهی از منكر است.
در جای دیگر خداوند متعال فرموده است : الذین ان مكناهم فی الارض اقاموا الصلوه و آتوا الزكوه و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر[9]
در این آیه خدای متعال، امر به معروف و نهی از منكر را در شمار صفات نیكان و مؤ منان، با نماز و زكات برابر كرده است.
خداوند متعال فرماید: تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان [10]
این دستور قاطعی است، و معنای تعاون، واداشتن دیگران به یاری رساندن به امر خیر و هموار كردن راه خیر و مسدود كردن راه های شر و تجاوز، در حد امكان است.
خداوند متعال فرموده است : لولا ینهاهم الربانیون و الاحبار عن قولهم الاثم و اكلهم السحت لبئس ما كانوا یصنعون[11] خداوند در این آیه بیان كرده است كه آنان به دلیل ترك نهی از منكر، گناه كرده اند.
خداوند متعال فرموده : فلو كان من القرون من قبلكم اولوا بقیه ینهون عن الفساد فی الارض الا قلیلا ممن انجینا...[12]
در این آیه خداوند بیان داشته است كه همه آنان را، به جز اندكی كه از فساد در روی زمین جلوگیری می كردند، هلاك كرده است.
و نیز خداوند متعال فرموده است : یا ایها الذین آمنوا كونوا قوامین بالقسط شهدا للّه و لو علی انفسكم اوالوالدین و الاقربین. [13]
این مطلب همان امر به معروف به پدر و مادر و خویشاوندان است.
- لا خیر فی كثیر من نجویهم الا من امر بصدقه او معروف او اصلاح بین الناس و من یفعل ذلك ابتغا مرضات اللّه فسوف نؤتیه اجرا عظیما. [14]
- و ان طائفتان من المؤ منین اقتتلوا فاصلحوا بینهما... [15]
اصلاح همان جلوگیری از تجاوز و بازگرداندن به طاعت خداست، و اگر متجاوز برنگشت، خداوند دستور به مبارزه با او را داده و فرموده است : فقاتلوا التی تبغی حتی تفییء الی امر اللّه [16] و این همان نهی از منكر است.
اما امر به معروف و نهی ازمنكر , در روایات گهربار معصومین - علیهم السلام از جهات مختلف تبیین شده تا جائی که درباره وجوب, اهمیت, شرایط, آثار فردی و اجتماعی و... این فریضه مهم دینی, هیچگونه ابهامی برای انسان باقی نمی گذارد, که در اینجا به اختصار به چند روایت اشاره می شود:
از پیامبر اکرم - صلی اللّه علیه و آله- نقل شده كه فرمود: هیچ گروهی نیستند كه مرتكب گناهی شوند و در میان ایشان كسی باشد كه بتواند آنها را نهی از منكر كند و نكند، مگر این كه بزودی خداوند همه آنها را به عذابی از جانب خود گرفتار می سازد[17]
از ابوثعلبه خشنی نقل كرده اند كه وی از رسول خدا - صلی اللّه علیه و آله- درباره تفسیر این آیه مباركه پرسید: لا یضركم من ضل اذا اهتدیتم[18] , پیامبر - صلی اللّه علیه و اله- می فرماید: ای ابوثعلبه، امر به معروف و نهی از منكر نما و هرگاه دیدی كه مردم به دنبال حرص و آز هستند و از هوای نفس پیروی می كنند و دنیا را برگزیده اند و هر صاحب نظری، فریفته نظر خویش است، مواظب خودت باش و توده مردم را رها كن، زیرا در پی شما آشوبهایی مانند پاره های تیره شب است، كسی كه در آن اوقات به دست آویزی همچون دست آویز شما چنگ زند، اجر و مزد پنجاه تن از شما را دارد. گفتند: یا رسول اللّه، آیا اجر پنجاه تن از آن مردم را؟ فرمود: بلكه از شما را كه نیكوكاری را یاری می كند در حالی كه آنها نمی كنند [19]
از ابن مسعود درباره تفسیر این آیه پرسیدند، او گفت : اینك زمان تفسیر آن نیست، امروز متن آیه قابل قبول است و لیكن نزدیك است كه زمان تفسیر آن فرا رسد؛ آن وقت شما امر به معروف می كنید، با شما چنین و چنان عمل می كنند و سخن می گویید، كسی از شما نمی پذیرد، در آن زمان است كه باید به خود بپردازید و هنگامی كه شما هدایت یافتید، گمراهی كسانی كه گمراه شده اند به شما زیانی نمی رساند [20]
رسول خدا - صلی اللّه علیه و اله- همچنین می فرمایند: باید امر به معروف و نهی از منكر كنید وگرنه خداوند, بدكاران شما را به شما مسلط می كند و از آن پس نیكان شما هر چه دعا می كنند مستجاب نمی شود.[21] مقصود این است كه هیبت و شكوه آنان در نظر اشرار از بین می رود در نتیجه, اهمیتی به آنها نمی دهند و از آنها نمی ترسند.